15 maart 2019 Dagblad
Overal waarschuwen relatie-experts, filosofen en andere goeroes voor de romantische liefde. De verliefde is een dwaas, die onvermijdelijk met al zijn hooggespannen verwachtingen tegen de muur van de realiteit zal botsen. Nu neemt Rika Ponnet de verdediging op: ‘Ik pleit voor meer ambitie in de liefde.’ Artikel van Eva Berghmans voor De Standaard
‘Waarom we niet zo romantisch moeten zijn": het is niet eens een vraag op de cover van het themanummer van Filosofie Magazine. Het is een vaststelling die in de tijdgeest past. De reputatie van de romantische liefde is besmeurd. Ze wordt weliswaar nog bezongen in Hollywoodfilms en popsongs, maar tegenover die zoete verhalen uit de populaire cultuur staat een groeiende batterij aan experts en denkers die ons waarschuwen voor de onvermijdelijke teleurstellingen in de liefde als we die te romantisch bezien.
De romantische kijk op relaties is een verhaal dat te mooi is om waar te zijn, betogen in Filosofie Magazine onder anderen Alain de Botton, Dirk De Wachter en Jan Drost. Het Hollywoodplaatje - liefde op het eerste gezicht, twee zielen die elkaar moeiteloos begrijpen, nog lang en gelukkig - zadelt ons met zulke hoge verwachtingen op, dat het onzacht landen is in de realiteit van het leven als koppel. Relatietherapeute Esther Perel, van wie eerder dit jaar een boek over overspel verscheen, noemt het romantische ideaalbeeld de laatste ideologie. De verwachtingen die velen over hun relaties koesteren, moeten volgens Perel niet onderdoen voor het geloof dat mensen vroeger in God stelden - baken van vertrouwen, steun, toeverlaat, zingever.
Disney of Werther
De scheidingscijfers dienen als bewijs voor de onrealistische verwachtingen die we tegenwoordig van de liefde hebben. Het valt niet te ontkennen dat tot enkele decennia geleden veel minder huwelijken op de klippen liepen. Daaruit concluderen dat de langetermijnrelatie zonder al te romantische verwachtingen het best werkbare relatiemodel is, vindt Rika Ponnet een brug te ver. ‘Het is niet omdat mensen geen andere keuze hadden dan samen te blijven, dat ze gelukkig waren. De mantra van De Botton dat we onze verwachtingen moeten bijstellen, ben ik beu gehoord. Er is niks mis met ambitie, ook niet in de liefde. De meeste mensen worden niet gelukkiger als ze hun verwachtingen naar beneden bijstellen. Het zou kunnen dat het voor De Botton werkt, omdat hij iemand is die heel erg vanuit zijn hoofd leeft. Voor mij is De Botton geen voorbeeld, net zomin als een zenboeddhist dat is. Alsof dit het ultieme mens-zijn is: totaal onthecht zijn van alles en iedereen. In essentie is de mens gemaakt om zich te hechten, om verbinding te zoeken. Je kunt je leven prima op orde hebben als single, maar dat neemt niet weg dat de meeste mensen beter af zijn als ze met iemand samenleven. Als je thuiskomt en weet dat er iemand op je wacht - al is het een hond - dan daalt je stressniveau."
Het zijn volgens Ponnet niet onze verwachtingen die ons geluk in de liefde in de weg staan, het zijn onze angsten. Onze angst om afhankelijk te zijn, om ons over te geven aan de ander, al die wat-alsvragen die de ratio graag opwerpt. ‘Onze tijd lijkt vooral op zoek naar een manier om het lijden te verminderen", zegt Ponnet. ‘Dat zie ik bij Alain de Botton, maar ik zie het ook in de toenemende belangstelling voor alternatieve relatievormen zoals de polyamorie, waarbij je in zekere zin het risico spreidt over verschillende partners. Je vermijdt het liefdesverdriet niet als je verschillende geliefden hebt, maar je vermindert wel het risico dat je alleen achter blijft."
De romantische liefde die Ponnet verdedigt, is donkerder van kleur dan het Disneycliché van rozengeur, maneschijn en passie. Als late tiener liet ze zich graag uit haar evenwicht brengen door het beeld van de onmogelijke liefde in de literaire klassiekers als Anna Karenina of Van de koele meren des doods gestalte krijgt, of vroeger nog, in het startschot van de romantiek dat Het lijden van de jonge Werther van Goethe was. Het is een liefde die begint bij de verwarrende totaalervaring die verliefdheid is, die het risico niet schuwt, en die vaak slecht afloopt. ‘Het zijn dramatische liefdes, onmogelijke liefdes zelfs. Liefde is ook lijden. Er is onzekerheid, verlatingsangst, zeker in het begin van een verliefdheid, als je naast je telefoon zit te wachten op een bericht. Maar ook in latere fases blijft er een tekort. Je verlangen wordt nooit helemaal ingevuld. Daar moeten we mee leren leven. Ik geloof niet dat je het lijden in relaties kan uitsluiten. De pijn is de keerzijde van het belang dat we aan de liefde hechten. Ze is zo essentieel in onze levens, dat we het lijden ook moeten omarmen. De Disneyversie bestaat - soms vinden mensen de liefde van hun leven plots tegenover zich op de trein, maar het is een onvolledig beeld. De negentiende-eeuwse manier van kijken, het onvermogen om tot vervullende liefde te komen, vult dat beeld aan. Het zijn twee stukken van de puzzel die de romantische liefde is."
Intuïtie vs. ratio
Hoeveel pijn de liefde kan berokkenen, is de rode draad door het pas verschenen boek De ongeneeslijke romanticus. Daarin vertelt de psychotherapeut Frank Tallis, expert in obsessies en dwangneuroses, verhalen uit zijn praktijk, verhalen die allemaal draaien om het falen van de liefde. Mensen komen bij hem op de bank zitten nadat hun geliefde hen verlaten heeft, of gestorven is, of nadat ze hun geliefde weggejaagd hebben met pathologische vormen van jaloezie. Stuk voor stuk zijn het mensen die de liefde toegelaten hebben, zich daarmee kwetsbaar gemaakt hebben en de controle over hun leven verloren hebben. Niet voor niets haalt Tallis in zijn voorwoord Lucretius aan, die de verliefden omschreef als dwazen, in de ban van een allesverterende verslaving, vastgeklonken door de godin van de liefde in ‘boeien van staal".
De verliefde is een makkelijk mikpunt van spot. Dat was in de Oudheid al zo, en dat is in onze tijd, die controle en onafhankelijkheid hogelijk waardeert, niet anders. De ongeneeslijke romanticus past in de trend die de romantische liefde wantrouwt: strikt genomen is het een catalogus van ziektebeelden die veroorzaakt zijn door de liefde. Al lezend besef je dat er amper een grens is tussen normaal en pathologisch als het over de liefde gaat. Tallis toont zo hoe gevaarlijk verliefdheid is, maar ook hoe groot de inzet is. Zo bekeken is het boek zowel een waarschuwing tegen als een verdediging van de liefde, afhankelijk van de emotionele staat waarin je het leest.
Ook laten de verhalen uit de praktijk van Tallis zien hoe weinig beheersbaar liefde is - nog zoiets waar we volgens Ponnet opnieuw mee moeten leren leven. ‘Tinder is het sluitstuk van een evolutie waarbij we de liefde als boekhouders zijn gaan benaderen. We hebben een checklist van uiterlijkheden en interessegebieden die we denken te moeten afvinken. Dat werkt niet, de enige logica die verliefdheid volgt, is een emotionele. Hoe de hechtingsbehoeften van mensen op elkaar inwerken, begint de wetenschap pas nu beter en beter te begrijpen. Wat relaties met ons doen, is veel complexer dan een lijst adviezen om je relatie te doen "slagen". Al die experts die opdraven in programma"s als Blind getrouwd en Koppels, al die tips in de bladen: al die adviezen zijn contraproductief. We hebben geen vertrouwen meer in onze competenties in de liefde. We geloven nog amper dat we liefde waard zijn en we weten niet hoe we lief kunnen hebben. We vertrouwen onze intuïtie niet meer, terwijl die een betere raadgever is dan de ratio alleen. Intuïtie combineert ervaring en gevoel, ze heeft voeling met je verlangens, die allemaal onbewust met hechting te maken hebben. Als ik met dit boek iets wil bereiken, dan wel dat mensen opnieuw in hun talent voor de liefde gaan geloven."
Rika Ponnet, ‘Alleen met jou", is uit bij Lannoo.
Frank Tallis, ‘De ongeneeslijke romanticus", is uit bij Atlas Contact.
Vijf populaire misverstanden over romantische liefde
1) Liefde is blind.
‘Als je verliefd bent, zie je ook al alle mankementen van je geliefde. Alleen: ons verlangen om het waar te maken is veel groter dan onze angsten. We detecteren die dingen, maar zien ze nog als charmant. Je weet of iemand dominant, of jaloers en verstikkend is, of de neiging heeft zich in zichzelf terug te trekken. De dynamieken die later in een relatie soms een probleem worden, zijn er meestal van bij het begin."
2) De verliefde verliest zijn verstand.
‘Verliefdheid is geen verstandsverbijstering. De verliefde beseft dat hij verliefd is en kan perfect analyseren wat er aan de hand is. Als je verliefd wordt terwijl je een relatie hebt, bijvoorbeeld, kun je rationeel nadenken over de gevolgen van je vertrek. Alleen helpt je verstand dan niet. Beslissen om weg te gaan is nooit een rationele keuze, dat is altijd een gevoelskwestie. Het is een strijd tussen het verlangen naar een ander leven en de angst voor het verlies van wat je hebt."
3) Cupido schiet meer fout dan juist.
‘Je wordt nooit verliefd op de verkeerde. Het is niet omdat een relatie niet werkt, dat je verliefdheid mis was. Wie je raakt, wordt bepaald door je emotionele voorgeschiedenis en je positie in het leven. Daardoor is verliefdheid ook zo verrijkend: verliefdheid kan je helpen om heel scherp naar jezelf te kijken. Het leert je waar je in je leven staat, wie je bent."
4) Verliefdheid is voor pubers.
‘Verliefdheid is een uiting van het verlangen naar verbondenheid, daar staat geen leeftijd op. Waarom je voor iemand valt, verandert wel. Bij pubers is er nog veel narcisme mee gemoeid, ze zoeken vooral bevestiging. Naarmate je ouder wordt, ga je je keuzes veel meer vanuit jezelf maken - niet meer vanwege wat hoort volgens de sociologische wetmatigheden of de normen in je familie of peer group."
5) Echte liefde is voor het leven.
‘Als je verliefd bent, droom je er natuurlijk van om tot de dood samen te blijven. Maar je kunt dat niet afdwingen. De trouwbelofte is de grootste bullshit die er bestaat: je kunt steun beloven, en trouw, en eerlijkheid, maar je kunt niet beloven dat je iemand de rest van je leven graag zal zien."