Hoe overspel in je relatie te overleven

De cijfers hebben het over één op de vier koppels waarin overspel gebeurt. Dat cijfer komt uit bevragingen en zal in realiteit waarschijnlijk hoger liggen, zegt Rika Ponnet. Als het om ontrouw gaat, spreken mensen zelden de waarheid. De moraliteit is zo dwingend en het taboe zo groot dat we vaak zelfs onszelf een beetje beliegen.

Er zijn vandaag meer kanalen om ontrouw te zijn. Social media bieden voldoende mogelijkheden. Wonen we op Temptation Island?

Er zijn wel wat nieuwe verhalen in mijn praktijk. Ik had gisteren nog een gesprek met iemand die absoluut niet op zoek was naar een buitenechtelijke uitstap, maar die via Whatsapp onverwacht en vrij snel op een veel te persoonlijke manier geëngageerd was geraakt met een collega. We onderschatten de intimiteit van die kanalen en de snelheid waarmee de connectie zich vormt. Een grappig berichtje, een fotootje, wat emoticons en die andere persoon zit plots heel dicht op onze huid, zelfs als dat niet de bedoeling was. Ik denk dat het vandaag erg belangrijk is om je daarvan bewust te zijn, om je relatie te beschermen tegen die invloeden. Waar we het vroeger in relatietherapie vaak hadden over een deel van je vrijheid bewaren, over onafhankelijkheid inbouwen en jezelf niet volledig verliezen in de relatie, is het nu veeleer de kwestie om je relatie te beschermen, om jezelf niet te verliezen in de buitenwereld. Houd je relatiecirkel gesloten.

Dat klinkt beklemmend.

Er trekt veel aan ons via sociale media, en dat kan een klimaat van relatie-angst creëren, vooral bij mensen die al wat onzekerder zijn. De grote uitdaging vandaag is: hoe begrens ik mezelf en mijn relatie op een gezonde manier. Hoe blijf ik dicht bij mijn waarden en normen? Hoe kies ik tussen alles wat op mij afkomt en hoe zeg ik nee? Het is de kunst om al die prikkels te beheren. Een gezonde relatie zit in een membraan dat doorlaatbaar is in twee richtingen. Maar als er te veel van buiten naar binnen komt, wordt dat als onveilig ervaren. Vandaag is het de kwestie om de kat niet bij de melk te zetten. Zorg dat de triggers beperkt blijven. Vraag je af: wat ik doe, komt dat mijn relatie ten goede of niet? En het gaat daarom niet om fouten die je maakt. Veeleer een gevoel van bijvoorbeeld: dit was een fijne ontmoeting, maar het stopt hier.

Er wordt vaak een verschil gemaakt tussen emotionele en seksuele ontrouw. Zit daar een hiërarchie in?

Ik denk dat het eerste altijd vooraf gaat aan het tweede. Seksuele ontrouw is zo'n beetje de laatste grens, datgene wat de tweede relatie aan het licht brengt, en waarover hier in het begin ook erg veel gepraat wordt. Maar seksuele ontrouw is slechts het einde van een traject. Daarvoor is er al heel veel emotionele ontrouw geweest en zijn er al veel scheurtjes in de basisrelatie gekomen.

Over vreemdgaan hanteerde men de symptoomtheorie: als er sprake is van ontrouw, is dat een teken dat er iets fout zit in de relatie. De Belgisch-Amerikaanse psychotherapeute Esther Perel gooide dat overhoop door te stellen: 'Even happy people cheat'. Kan het in de beste relaties gebeuren?

Ik volg Esther daar niet in. Zo happy kunnen die mensen dan in mijn ogen niet zijn. Het is maar wat je een goede relatie noemt. Misschien beschouwen sommige stellen zichzelf als gelukkig omdat het goed gaat met de kinderen, omdat er geen conflicten zijn, omdat er een mate van rust en samenwerking is, maar het is niet omdat er geen borden door het huis vliegen en de boodschappen samen worden gedaan, dat de relatie goed zit. Is die intieme verbondenheid er? Een dronken uitschuiver of one night stand kan ik misschien nog verzoenen met een gelukkig huwelijk. Maar een regelrechte affaire valt in mijn optiek moeilijk te rijmen met een relatie waarin men zich geborgen, gerespecteerd en graag gezien voelt. Ik geloof niet dat men openstaat voor een tweede relatie als die diepe connectie er is. Als je ontvankelijk bent voor prikkels die binnenkomen, is dat vaak toch omdat er in de relatie iets onvervuld blijft.

Een andere boutade van Esther Perel: ontrouw heeft niets te maken met jou. De vreemdganger is niet op zoek naar een betere partner, maar naar een betere versie van zichzelf.

Mensen gaan vaak een tweede relatie aan omdat daarin delen van henzelf aangesproken worden die in de basisrelatie niet aan bod komen. Ze worden plots weer gezien als aantrekkelijk en grappig, en niet alleen als die hardwerkende vader of moeder die al die ballen in de lucht moet houden. Wat ik vaak hoor in getuigenissen over ontrouw: 'ik had voor het eerst sinds lang weer het gevoel dat ik leefde'. Zoveel mensen worden vandaag geleefd of zijn zelfs louter bezig met overleven. Dat is slopend.

Overspel, vreemdgaan, bedrog, schuins- marcheren, ontrouw... Welke terminologie hanteert u eigenlijk?

Ik probeer neutrale woorden te gebruiken die de stereotypering van 'dader' en 'slachtoffer' vermijden. Zo zal ik het nooit over 'de bedrieger' en 'de bedrogene' hebben. Je duwt de mensen in een hokje dat hen geen goed doet. Een koppel kan na ontrouw pas verder als ze de 'wij' herontdekken, als ze de ontrouw zien als een probleem van hen beiden, niet uitsluitend als een zaak met een schuldige en een slachtoffer. Dus heb ik het over de eerste en de tweede relatie, of de basisrelatie en de satellietrelatie, en gebruik ik simpelweg de voornamen van de mensen.

In het begin moet ontrouw wel zo aanvoelen: als een situatie met een dader en een slachtoffer.

In het begin speelt die dynamiek van boosdoener en gekwetste zeker mee. De gekwetste partij mag zich ook een tijdje wentelen in de slachtofferrol. Maar uiteindelijk beseffen de meeste mensen dat het hen niet vooruit helpt, want het is een hele machteloze positie. De ander als dader klasseren is evenmin erg productief, want het is moeilijk om opnieuw dicht bij iemand te komen als je hem alleen als slechterik ziet.

Ontrouw verwerken gebeurt niet volgens het medische model: je geneest er niet van. Ziet u het als een litteken dat blijft?

Mij doet het denken aan kintsugi, de Japanse kunst om scherven met gouden lak terug aan elkaar te lijmen. De breuk blijft zichtbaar, maar je doet er iets mee, je maakt er iets anders en misschien zelfs iets moois van.

Ontrouw verwerken heeft veel gemeen met rouwen. Wat er was, is niet meer. Je moet afscheid nemen van een relatie, van een gedeelde toekomst ook, of toch van het beeld dat je ervan had. Stel je een bokaal voor met daarin een ballon, net zo groot als je bokaal. De bokaal is je leven, de ballon het verdriet dat in het begin je leven beheerst. Die ballon zal nooit kleiner worden, maar je creëert er nieuwe en grotere bokalen rond. Je maakt nieuwe herinneringen, deelt nieuwe ervaringen, bouwt een nieuw leven op. De ballon wordt niet kleiner, de kwetsuur blijft. Maar het verdriet wordt draaglijker.

Soms denk ik: als het een slippertje was en helemaal niet belangrijk, vertel het me dan niet. Ben ik dan burgerlijk en hypocriet?

Je bent niet de enige die er zo over denkt en er valt iets te zeggen voor die houding. Ik hoor dat nog: 'Belast mij en ons gezin daar niet mee, breng je avontuurtje hier niet binnen, houd het voor jezelf'. Ik heb daar wel begrip voor. Soms maak je met een onbelangrijk liefdesverhaal een mooi levensverhaal kapot. Onwetendheid is dan misschien geen slecht standpunt. Vooral omdat affaires vaak niet overleven in de 'echte' wereld. Een affaire is aantrekkelijk omdat ze niet belast wordt met de zorgen van alle dag. Dat tweede verhaal beleef je in een roze bubbel. Als je met die persoon echt iets begint, duikt het leven met al zijn praktische beslommeringen natuurlijk gewoon weer op. Ik zeg niet dat weggaan en herbeginnen altijd slecht is, veel mensen zijn heel gelukkig in een tweede verhaal. Maar niet per definitie.

Pleit u voor een pragmatischer omgaan met het begrip trouw?

We beschouwen trouw als een vanzelfsprekendheid. We houden krampachtig vast aan een begrip dat we nooit gedefinieerd hebben. Wat verstaan we onder trouw en ontrouw? Als het seksuele leven in de eerste relatie stilvalt, is het dan gepermitteerd om de invulling van die behoefte buitenshuis te zoeken? Ik had onlangs zestigers op bezoek. Zij had een ernstige kankerbehandeling achter de rug en geen zin meer in seks. Zijn verlangen was er nog wel. Ze zochten een oplossing zonder de basisrelatie te verliezen, want die mensen hielden van elkaar. Ik vind dat mooi, dat zij bereid was om na te denken over ontrouw als 'uitweg'. Misschien is dat wel graag zien.

Voor de meeste mensen is er tussen trouw en ontrouw een dikke, zwarte lijn die je niet overschrijdt. Terwijl de realiteit ons anders vertelt. Mannelijke homoseksuele koppels zijn daar anders in. Die maken wel afspraken rond trouw. Zij gaan daar pragmatischer en met een veel grotere openheid mee om. Misschien kunnen heterostellen van hen nog iets leren.

Klinkt goed, maar dan moet je een heleboel gevoelens opzij kunnen zetten. Ontrouw kan vernietigend zijn.

Omdat we vanuit dat romantische concept in een relatie stappen en torenhoge verwachtingen hebben. We leggen heel veel in die ene mand, en als onze dromen verstoord worden, voelt dat heel pijnlijk aan, dan is dat een wereld die instort. Terwijl het een relatief recent concept is: het huwelijk als romantische constructie, gebaseerd op eeuwige trouw. Daarvoor was een huwelijk een zakelijke, economische of praktische overeenkomst. Ontrouw deed daarom misschien niet minder pijn, maar werd zelden gezien als een reden om de relatie op te blazen.

Ik kijk vandaag naar ontrouw met heel veel mededogen. Het gaat om hoe we allemaal proberen te leven met verlies en tekortkomingen, hoe we ons leven positief proberen in te vullen. We moeten allemaal omgaan met tekorten in ons leven. Iedereen moet vrede vinden met de eindigheid, met de vraag: is dit het? Moet ik het hiermee doen? Dat zijn haast existentiële vragen, gedreven door doodsangst. Soms proberen we via overspel een antwoord te vinden. We worstelen allemaal en doen soms zotte dingen voor we begrijpen waar het in het leven allemaal om draait. Misschien moeten we met meer mededogen naar elkaar kijken.