Valentijnsverlangens: het geheim van levenslange liefde

Het huwelijk is verveld van sacrament tot kermisattractie: verantwoordelijk voor de wiskunde achter 'Blind getrouwd' is de Deense professor Gert Martin Hald, klinisch psycholoog en bedenker van een methode om de duurzaamheid van relaties te voorspellen. Rika Ponnet is al relatiebemiddelaar sinds 1993, en weet daarmee meer over de liefde dan Kaat Bollen over schaamhaar. En psychiater en relatietherapeut Dirk De Wachter schreef in 'Liefde. Een onmogelijk verlangen?' over het gespelen en bescheten karakter van de liefde: even onbegrijpelijk als essentieel. 

HUMO De meeste loodgieters hebben thuis een goed ontkalkte verwarmingsketel. Hoe zit dat met mensen die professioneel met andermans relaties begaan zijn?

Dirk De Wachter (lacht) «Wij foefelen, prutsen en hakkelen even hard als alle anderen, hoor.»

Gert Martin Hald «Misschien weten we beter waar we op moeten letten en zijn we op de hoogte van de theorie. Maar dat betekent niet dat we ons daar in de praktijk altijd door laten leiden. Bovendien zitten we nooit alléén in een romantische relatie. Het is meer dan eens gebeurd dat een partner mij vroeg of ik 'eindelijk eens mijn mond wilde houden', omdat ze het beu was altijd maar over onze relatie te moeten praten (lacht).»

Rika Ponnet «De meeste loodgieters hebben thuis trouwens net géén goed ontkalkte boiler. Net zoals veel poetsvrouwen toegeven dat hun eigen huis niet zo proper is, want: 'Als ik 's avonds moe thuiskom, wil ik niet nóg eens moeten poetsen.' Hetzelfde met bouwvakkers wier vrouw al tien jaar zaagt om een mooie inloopdouche. En ik wil ze geen eten geven, al die dokters die roken.»

HUMO De liefde is een mysterie, zegt Dirk De Wachter.

De Wachter «Een mysterie dat we nooit gaan oplossen, en maar goed ook. Stel je voor dat er wél sluitende antwoorden bestonden. Dan werden die ook vercommercialiseerd en zouden we er bijzonder veel geld voor moeten betalen. Dat de liefde onoplosbaar is, is van een te koesteren rechtvaardigheid. Het is een van de laatste terreinen van het menselijk bestaan waarin geen inherente ongelijkheid bestaat. Zelfs heel rijke mensen mislukken in de liefde. Sterker: uit tal van statistische gegevens blijkt dat grote rijkdom net slecht voor de liefde is. Ik weet ook niet waarom, maar ik zie het wel vaak gebeuren. 

»Nog eens: dé oplossing bestaat niet. Het is altijd opnieuw proberen, en tasten in het duister. En het heeft heel vaak met chance te maken. Dat laatste is een moeilijk begrip in de Westerse wereld: we willen alles berekenen en sturen, en bij wijze van spreken in verzekeringstermen vastleggen, maar met de liefde lukt dat niet.»

HUMO Ik maak me sterk dat de wetenschapper achter 'Blind getrouwd' daar anders over denkt.

Hald «Zeggen dat de liefde mysterieus is, of onmogelijk te definiëren, heb ik altijd een beetje naïef gevonden. De liefde valt wel degelijk wetenschappelijk te duiden. Het verklaart natuurlijk niet alles – de chemistry tussen twee personen, 'de klik', valt niet in cijfers uit te drukken. Maar de omstandigheden die de slaagkansen van de liefde verhogen kunnen we wel in kaart brengen.

»In het Westen koesteren we boven alles de idee van de romantische liefde, gedreven door passie en seksuele aantrekkingskracht. Maar er is ook strategische liefde, waarvan we het principe bijvoorbeeld toepassen in 'Blind getrouwd', maar die ook in grote delen van China en de rest van de wereld in zwang is. Daarbij draait liefde bij wijze van spreken meer om een uitwisseling van goederen en diensten. Om de vraag: wat kunnen we er uithalen? En die relaties werken op termijn net zo goed.»

HUMO Kennen jullie het recent in het Nederlands vertaalde 'Waarom liefde eindigt', van de Israëlische sociologe Eva Illouz?

Ponnet «Ik las haar vorige boek, 'Waarom liefde pijn doet'. Daar stonden interessante dingen in.»

HUMO Illouz betoogt dat het door recente maatschappelijke veranderingen steeds moeilijker wordt om een langdurige relatie in stand te houden. Onder meer onder invloed van de reclame-industrie en de social media, die ons voortdurend onrealistische ideaalbeelden voorhouden.

Ponnet «Tja... Dat zijn van die analyses die wel op iéts gestoeld zullen zijn, maar we moeten niet overdrijven. Ik kan er al meteen iets tegenover zetten: ik las vorige week nog over een uitgebreid onderzoek naar de impact van sociale media op het mentale welzijn van jongeren, en dat bleek net heel beperkt te zijn.

»We gebruiken tegenwoordig andere middelen en tools om tot relaties te komen, maar in wezen draait het nog altijd om erkenning en herkenning, net als vroeger. Ziet de andere mij? Wat is mijn positie in de groep? Wie volgt wie? Om welke redenen worden mensen afgewezen? In mijn jeugd ging het over de Millet-jas, vandaag over de juiste iPhone, maar de achterliggende dynamieken zijn nog exact dezelfde.»

Hald «Het klopt natuurlijk wel dat we vaak te hoge verwachtingen hebben. We willen een beste vriend én een minnaar én een bondgenoot én iemand om een pint mee te gaan drinken én iemand die later ook nog eens een goede moeder of vader zou zijn voor onze kinderen. Het is moeilijk om dat allemaal in één persoon gebundeld te krijgen, en net daardoor is het belangrijk dat we leren hoe we compromissen moeten sluiten. We kunnen niet alles hebben, en dus moeten we toegevingen doen. Over de banaalste dingen eerst, zoals: waar gaan we later wonen? Dat laatste lijkt me vooral belangrijk in België, waar het verkeer zo verschrikkelijk is (lacht).»

HUMO Door apps als Tinder én onze toegenomen mobiliteit hebben we ook te veel keuze, zegt Illouz. Daardoor zouden we minder geneigd zijn om lang bij iemand te blijven.

De Wachter «De bewoording 'te veel keuze' vind ik te moraliserend. Eigenlijk kan een mens geen keuze genoeg hebben. Uiteraard gaat de technologie een beetje met ons aan de haal en moeten we nog leren hoe we er op een betere manier gebruik van kunnen maken. Maar Tinder biedt ook veel mogelijkheden. Net zoals ik het boeiend vind dat mijn studenten met Erasmus Europa rondreizen, uitgerekend op de leeftijd dat ze zich proberen te binden. Ze komen dus in andere relaties terecht dan in de tijd dat mensen alleen met hun buurmeisje konden trouwen.

»Het klopt dat moeilijkheden in de relatie nu sneller tot breuken leiden, dat er een grotere fluïditeit in de relaties is dan vroeger. Maar de huwelijken met het buurmeisje waren ook niet altijd zaligmakend. Het is niet omdat mensen samenbleven dat het allemaal koek en ei was.»

HUMO Zien jullie nog andere verschillen met vroeger?

Ponnet «Een halve eeuw geleden, toen mijn ouders trouwden, was het voor een vrouw nog bijzonder belangrijk dat de man een economisch interessante partij was. Hij moest niet steenrijk zijn, maar op zijn minst in staat zijn om het gezin en de kinderen te onderhouden. Vandaag zijn mensen minder bezig met de primaire behoeftes, de verwachtingen liggen nu eerder in de psychologische, emotionele en seksuele sfeer. Dat iemand goed zijn boterham verdient, en ook nog een beetje aardig is, volstaat in de meeste gevallen niet meer om bij iemand te blijven.

»Het is dus wel complexer dan vroeger. Seksueel aantrekkelijk voor iemand zijn, en dat blijven, is veel gladder ijs dan een job kunnen houden. Wat doe je als je partner je niet meer aantrekkelijk vindt? Je hoge hakken aandoen en denken dat het opgelost is, volstaat natuurlijk niet.»

HUMO Hebben jullie weet van koppels die hun gelukkige relatie van enkele decennia wijten aan een geheel eigen toverformule?

Hald «Ik heb al véél dingen gehoord, maar ik hecht er meestal niet te veel waarde aan. Vergelijk het met iemand die 115 is geworden en door de plaatselijke journalist gevraagd wordt naar zijn of haar geheim. Vaak zegt men dan iets als: 'Ik eet al mijn hele leven elke dag een kom cornflakes. Daar heb ik het aan te danken.' (lachje) Iedereen heeft zijn eigen persoonlijk verhaal, maar dat zegt niet altijd iets over de echte redenen.

»Wat we wel zien in de onderzoeken naar langdurige relaties, is dat er vaak een soort convergentie optreedt. Mensen die zich tot elkaar aangetrokken voelen en een relatie met elkaar beginnen, hebben meestal al redelijk gelijkaardige waarden, interesses en communicatiepatronen. Na verloop van tijd wordt dat nog sterker en gaan ze op die vlakken steeds meer op elkaar lijken. Volgens mij is dat wat mensen op lange termijn samenhoudt. Verder is het zaak om goed om te gaan met de nog resterende verschillen, zodat die niet uitgroeien tot ergernissen.»

HUMO Van welke langdurige relatie waren jullie zelf ooit onder de indruk?

De Wachter «Een paar jaar geleden mocht ik op Klara met Pat Donnez een radio-uitzending over de liefde helpen maken. We hebben toen allerlei mensen uitgenodigd: polyamoureuzen, alleenstaanden, noem maar op – maar ook mensen die heel langdurig samen waren.

»Ik was toen erg getroffen door de getuigenis van het echtpaar Balthazar – de vroegere gouverneur van Oost-Vlaanderen en zijn echtgenote, tevens de ouders van Nic Balthazar. Ze vertelden over hun liefde die toen, denk ik, vijftig jaar bestond. Ze zeiden onder meer dat er geen toverformule is, zoals ik ook altijd beweer, maar dat ze wel altijd met elkaar zijn blijven spreken. En dat ze – als ze er niet zelf zo mooi en openlijk over hadden gesproken, zou ik het niet durven zeggen – ook al die jaren een heel goed seksueel leven hebben gehad. De combinatie van elkaar kunnen vinden in woord én in lijf: daar zit iets in. Ik herinner me nog dat ik dacht: awel, zo zou ik het willen kunnen doen.

»(stil) Ik heb wel vernomen dat mevrouw Balthazar intussen een tweetal jaar geleden overleden is.»

HUMO Nog volgens Eva Illouz bevinden we ons ook in een cultuur van het niet-kiezen, van de swipe naar links. Polyamorie zou daar ook een uitdrukking van zijn.

De Wachter «Ik snap wat ze bedoelt, maar de polyamoureuzen blijven toch maar een héél klein stukje van de wereld. En in de vorige generaties waren ook heel veel mensen met verschillende relaties tegelijk. Dat was toen vooral in den duik, en hypocriet. Maîtresses hier en daar, vooral bij de mensen die het zich financieel konden veroorloven.

»Ik wil niet moreel veroordelen, maar ik denk dat 'uniek zijn voor elkaar' voor veel mensen een van de belangrijkste fundamenten van de liefde is. Ook al is het natuurlijk een compleet irrationeel gevoel. We leven met zeven miljard mensen, het is compleet absurd om te denken dat er maar één zou zijn. Maar de meeste mensen willen het gevoel 'zo is er maar één' ervaren: 'Hij of zij kan onmogelijk vervangen worden door iemand anders.' Misschien is de polyamoureuze mens daar de uitzondering op de regel.»

HUMO Er zijn bepaalde fases in het leven waarin bijna elke relatie het moeilijk krijgt, maar...

Ponnet «De grootste relatiecrisis komt doorgaans wanneer een koppel kinderen krijgt. Logisch: er is meer tijdsdruk en minder mogelijkheid om met jezelf bezig te zijn. Het zijn bovendien wezens waar je elke dag mee samenleeft, uiteraard hebben die ook een enorme impact op de intimiteit van je relatie. Komt daar nog bij dat je die kinderen moet opvoeden, waardoor je het totale normen- en waardenkader van je partner plots veel duidelijker ziet dan voorheen. Allemaal dingen die de relatie eerder ondermijnen dan bevorderen.»

HUMO Maar komt er verderop ook een vaste fase waarin de storm grotendeels is gaan liggen? Komt er bij de meeste koppels die maar lang genoeg bij elkaar blijven een moment dat de meeste strijden gestreden zijn?

De Wachter «Jacques Brel zong dat in 'La chanson des vieux amants', hè. Maar ik mag hopen dat de storm nooit helemaal gaat liggen. Want dat is liefde: standhouden in de stormachtigheid.»

Ponnet «Toch zie je in de praktijk dat die rustigere fase er meestal wel komt. Er zijn daarin eigenlijk twee grote groepen. Enerzijds koppels die op gegeven moment inderdaad een hernieuwde harmonie vinden. Vaak als de kinderen wat groter zijn. De meeste conflicthaarden zijn opgeruimd, de issues achter de rug.

»Voor de tweede groep lijkt dat op het eerste gezicht ook op te gaan, maar in werkelijkheid zijn dat dan mensen die, nu ja, alle hoop hebben laten varen. Ze vatten de strijd niet meer aan omdat ze er de energie niet meer voor hebben. Dat zijn de koppels die naast elkaar leven, veel zagen en klagen, en vooral bij elkaar blijven omwille van de villa en de kleinkinderen.

»Voor veel mensen komt het uiteraard niet zover. Eén op drie van de gehuwden scheidt. Van de samenwonenden gaat ongeveer de helft uit elkaar.»

HUMO Als langdurige relaties aflopen, gaat dat traditioneel gepaard met schaamte en het gevoel gefaald te hebben... Maar neemt dat af, nu scheidingen meer regel dan uitzondering zijn?

De Wachter «Dat zou men denken. Maar in mijn ervaring zie ik bij echtscheidingen toch nog altijd ongelooflijk veel verdriet, kwaadheid, schuld en schaamte. Miserie, echt waar.

»Ik kan ermee leven dat dat soort gevoelens tussen grote mensen onderling heersen. Maar als ik zie dat het op de kop van kinderen terechtkomt, dat ze tijdens vechtscheidingen in de strijd vermorzeld worden, moet ik als psychiater mijn stem verheffen. In mijn job als relatietherapeut zie ik het niet als mijn taak om mensen mordicus bij elkaar te houden. Wel: mensen op een prettige manier met elkaar laten spreken.»

Ponnet «Ik merk dat heel veel mensen faalangst hebben rond relaties. Ze hebben schrik om gekwetst te worden, om weer in een relatie terecht te komen die niet blijft duren. Men wil niet opnieuw 'mislukken' – met dat woord wordt het telkens weer omschreven. Maar een relatie die afloopt, ís geen mislukking. Het is gewoon wat het is. Zij die een punt achter hun relatie zetten, je kan hen ook zien als mensen die de moed hebben gehad om hun leven te maken opnieuw in eigen handen nemen, die niet vast willen zitten in een relatie die ze als onbevredigend of ongelukkig ervaren. Want mensen kunnen de hel zijn voor elkaar, hè. Soms veertig jaar lang.»

HUMO Samenvattend: de liefde is een mysterie, en zowel scheiden als samenblijven kan tot ellende leiden. Dan was het vroeger op zijn minst duidelijker.

De Wachter «Kijk, de mens zit verscheurd tussen twee krachten. Enerzijds streven we naar vrijheid, naar ongebreideld hedonisme, naar ons goesting kunnen doen. Daartegenover staat een andere kracht: onze drang naar hechting, voorspelbaarheid, duurzaamheid en – hoe noemde Herman Van Rompuy dat ook weer? – een rustige vastheid.

»We komen uit een maatschappij – je zou dat 'Victoriaans' of 'katholiek' kunnen noemen – waarin dat duurzame bijna van bovenuit werd verplicht. Een maatschappij die bijgevolg ook zeer hypocriet dreigde te zijn. En onderdrukkend, vooral voor vrouwen. Dat we daarvan bevrijd zijn, vinden we prachtig. En ik ook.

»Maar nu staan we daar met onze vrijheid, en het is ook weer een gedoe. Altijd wat. Ons streven naar de voorspelbare, duurzame krachten is in het gedrang gekomen. Je zou kunnen denken: is dat erg? Wel, ik zie in mijn consultatieruimte heel veel mensen die zich verlaten voelen, onthecht en eenzaam. Ik voer géén pleidooi om terug naar vroeger te gaan, want die miserie wil geen mens. Maar een vorm van hechting en verbinding is wel belangrijk voor de geestelijke gezondheid.

»Hoe lang moet die hechting duren? Levenslang? Dat weet ik niet. Maar toch een tijdje. Een onenightstand is wel erg kort, zeg ik altijd. Ik heb geen moreel afkeurend oordeel over de onenightstand an sich. Maar een vorm van langere hechting is absoluut noodzakelijk voor de opvoeding van onze kinderen. Grote mensen mogen van mij doen wat ze willen, maar zorg alsjeblieft voor de kostbare hechting van uw kind.

»Dat hoeft trouwens niet per se in het klassieke gezin. Ik ben niét de neo-conservatief waar ik tot mijn afgrijzen soms voor versleten word. Het kan ook in een zeer goed werkend co-ouderschap, in homoseksuele gezinnen, in éénoudergezinnen, in nieuw samengestelde gezinnen, noem maar op.»

HUMO De schrijver Michel Houellebecq is al langer een inspiratiebron voor u, en...

De Wachter «Zijn eerste boekje, 'De wereld als markt en strijd', was de rechtstreekse aanleiding voor mijn 'Borderline Times', dat klopt. En hij is bij uitstek een mens met een onwaarschijnlijk beschamende hechting. Er is in zijn opvoeding iets bijzonder lelijk gelopen, waar hij fors gekwetst is uitgekomen. En nu zijn z'n eigen relaties ook heel moeilijk, onder meer omdat hij geobsedeerd is door het seksuele.»

HUMO Ik vermeld Houellebecq omdat zijn visie op langdurige relaties de laatste jaren opvallend veranderd is. Vroeger zei hij ronduit er niet in te geloven, tegenwoordig is hij er net voorzichtig positief over.

De Wachter «Dat heb je juist gezien. Al hangt het er bij Houellebecq altijd een beetje van af in welke fase van zijn relatie je hem treft. Niet zo lang geleden trouwde hij voor de derde keer, met een Chinese. Daarover zei hij: 'Mijn vrouw en ik spreken een andere taal. Eigenlijk verstaan we elkaar nauwelijks. Daarom ben ik optimistisch dat het deze keer misschien wél zal lukken.' Dat klinkt natuurlijk cynisch en hilarisch en heel Houellebecquiaans, maar in zekere zin spoort het met mijn denken.

»Het is net de onmogelijkheid om de ander volledig te kennen – en zeker de onmogelijkheid om de ander te beheersen, en in het sjabloon van het eigen verlangen te gieten – die er vaak voor zorgt dat de duurzame relatie in stand gehouden wordt. Net omdát we elkaar nooit kunnen vinden, blijven we zoeken.»

HUMO Uit eigen ervaring puttend zei Houellebecq ook ooit: 'Als iedereen meer aan partnerruil deed en naar parenclubs ging, zou het veel beter gaan met de wereld en met onze relaties.'

De Wachter (lachje) «Dat laat ik voor hem. Ik zag nog geen empirische studies die dat bewijzen.»

HUMO Wat is de grootste onzin die jullie al over langdurige relaties hoorden?

De Wachter «Er is zo onwaarschijnlijk véél onzin, ik kan bijna geen keuze maken. (denkt na) Ik verzet me in ieder geval tegen de idee dat de liefde maakbaar is. Tegen de vaak herhaalde mantra 'dat je maar je best moet doen', en aan je relatie werken, en adviezen en therapie volgen en boeken lezen, en parenclubs of geen parenclubs, en dat alles dan wel in orde komt. Onzin. Het menselijke leven, en zéker de liefde tussen twee mensen, heeft veel te maken met noodlottige toevalligheid, chance en onvoorspelbaarheid.

»Een gelukkige relatie is dan ook nooit uitsluitend onze eigen verdienste. In mijn boekje 'Liefde. Een onmogelijk verlangen?' heb ik een gedicht van de Poolse dichteres Wisława Szymborska opgenomen. Zij zegt: 'Zit je toevallig in een gelukkige relatie, zwijg er dan alsjeblieft over. Maak er geen prestatie van, sla jezelf niet op de borst, maak er geen andere mensen ongelukkig door.' Koester uw geluk, en let vooral op, want morgen kan het ook bij u gedaan zijn.»

HUMO En wat is het domste advies dat mensen met relatieproblemen soms meekrijgen?

Ponnet «Dat ze 'meer met elkaar moeten praten'. Maar in wezen is dat alsof je tegen iemand met een depressie zou zeggen: 'Wees minder depressief.' Of: 'Word eens vrolijk.' Als mensen niet met elkaar praten, is dat net vaak omdat ze de context van de relatie als te kwetsbaar ervaren. Omdat ze voelen dat, als ze hun gevoelens onder woorden brengen, dat weer eens tot conflict zou leiden. Met andere woorden: als een koppel goed met elkaar kan praten, is dat net het gevólg van een goede relatie, niet de reden.»

HUMO 'Gift ved første blik', de Deense versie van 'Blind getrouwd' en de oorsprong van het format, begon zeven jaar geleden. Volgt u alle gematchte koppels nog, vanop een afstand?

Hald «Nee. Ik ben niet op de hoogte van hoe het nu met hen gaat. Ik kom alleen met hen in contact als ze mijn hulp vragen.»

HUMO Wat vragen ze zoal?

Hald «Dat valt in twee categorieën uiteen. Enerzijds zijn er de banale relatieproblemen, waar iedereen mee te maken heeft. Zoals overdreven jaloersheid, of moeilijkheden om conflicten op te lossen.

»De andere soort vragen komt als het ware met het format. Het is de voorbije jaren gebleken dat veel deelnemers van het programma uitgroeien tot halve of hele beroemdheden. Dat brengt eigen problemen mee. Om te beginnen: door alle aandacht krijgen de koppels vaak aanbiedingen van andere geïnteresseerden, waardoor ze sneller in verleiding komen om een scheve schaats te rijden of een punt achter het huwelijk te zetten. Ook beleven ze de eerste, prille stadia van hun relatie in het oog van een mediastorm. Alles wat ze doen of beslissen, wordt gezien en ontleed. Ze worden dan bovendien niet meer als individu bekeken, maar automatisch als onderdeel van een koppel. Dat is lastig, en zorgt voor bovenmatig veel druk.»

HUMO Toen u zeven jaar geleden voor het eerst bij het programma betrokken werd, was dat allicht moeilijk te voorspellen?

Hald «We hadden geen idéé. Het werd uitgezonden op een kleine zender, zelfs naar Deense normen. Vooraf kon niemand vermoeden dat het programma zo extreem populair zou worden, laat staan een wereldwijd fenomeen.

»Het gaat ook om gewone mensen, hè. Zij zijn het helemaal niet gewoon om zichzelf op televisie te zien. Sommigen hebben ook gewoon een vertekend beeld van zichzelf. Er zijn een paar gevallen geweest, óók in België, van deelnemers die schrokken toen ze zichzelf op de eerste beelden terugzagen. 'Fuck, ben ik zó?!' Ik hoor ook dat veel nieuwe koppels, net nadat ze getrouwd zijn, achter de schermen al meteen afspreken: 'We maken géén ruzie voor de camera, oké? We brengen onszelf niet in verlegenheid!'

»Ik moet zeggen: al die neveneffecten van het format slaan het sociologische experiment wel een beetje uit koers.»

HUMO Het is weer bijna Valentijn. Klopt de indruk dat die dag, en de verwachtingen die eraan vasthangen, meer relaties schaadt dan ze er helpt?

De Wachter «Het zal van alletwee wat zijn. Voor sommige relaties zal die dag wat ambetant zijn, voor andere zal het deugd doen. Maar Valentijn heeft minder met liefde te maken dan met de restaurantwereld, en toevallig heb ik voor die laatste alle sympathie. Die mensen moeten ook hun kost verdienen. Hetzelfde voor de bloemenwinkels, de juweliers en de lingerieverkopers: ik gun het hen van harte.»